دو ساحت انسان
اخلاق را طب روحانی نامیده‌اند. [نراقی، مولی محمدمهدی؛ جامع السعادات؛ 1/37] دلیل این نام‌گذاری چیست؟ دلیل این امر را باید در این نکته جستجو کرد که اخلاق همانند طب و پزشکی است که نفعش مستقیماً به انسان باز می‌گردد و او را از بیماری‌ها محافظت می‌کند و در صورت بیماری معالجت می‌نماید. یعنی همان‌گونه که انسان در ساحت و وجود مادی خود نیازمند به علمی است که او را از بیماری‌های پیشگیر باشد و در صورت ابتلاء به بیماریی معالجت کند، در ساحت روحانی و معنوی خود نیز محتاج علمی است که اولاً بیماری‌ها را به وی بشناساند، ثانیاً راه‌های پیشگیری از بیماری‌ها را به وی نشان دهد و ثالثاً اگر دچار بیماری اخلاقی شد وی را معالجت کند.
توضیح اینکه انسان دارای دو ساحت و دو حقیقت است: ساحت مادی و ساحت روحانی و معنوی. از ساحت مادی به بدن و از ساحت روحانی به روح و نفس تعبیر می‌شود. ما معمولاً جسم و بدن خود را ولو به صورت اجمالی می‌شناسیم، اما شناخت نفس و روح تا حدودی زیادی برای ما مغفول است. فلاسفه نفس را گوهری لطیف می‌دانند که از عَالم غیب است و تدبیر بدن جسمانی بدو است و بدن فرمانبردار اوست. به تعبیر دیگر نفس و روح همان «من» حقیقی انسان است که ذات و حقیقت او را تشکیل می‌دهد که انسان به هرکاری بینا و توانا می‌شود به واسطۀ اوست و بدن و اعضاء و جوارح آن به منزلۀ لشکریان او هستند. این گوهر غیبی را به این اعتبار که زندگی بدون آن امکان‌پذیر نیست و بدن بدون آن جسمی بی‌جان است، روح نامند. و همین نفس است که به نفس مطمئنه، لوّامه، اماره و مسوله «تصویرگر» جاوه گر می‌شود که این جلوه گری به اختلاف احوال انسان و نفس او اشاره دارد. [فیض کاشانی؛ حقایق؛ ترجمه نور الدین محمد، ص: 101 ـ 102]
اما هر یک از این دو ساحت را نیز سازگاری‌ها و ناسازگاری‌ها، دردها و لذت‌ها و هلاک‌کنندگان و نجات‌بخش‌هایی است. ناسازگاری‌ها، دردها و هلاک‌کنندگان مادی عبارتند از بیماری‌های جسمانی و سازگاری‌ها، لذت‌ها و نجات‌بخش‌های مادی امور ملائم با جسم هستند. دانشی که از آنها پژوهش می‌کند، و راه پیشگیری از بیماری‌ها و معالجت آنها و راه سلامت جسمانی و زندگی مفرح را نشان می‌دهد، دانش پزشکی یا علم طب جسمانی نام دارد. اما ناسازگاری‌ها، دردها و هلاک‌کنندگان معنوی عبارت از بیماری‌های روحانی هستند که به رذائل اخلاقی معروفند و جان [روح و روان] آدمی را به خطر و شقاوت ابدی می‌اندازند و سازگاری‌ها، لذت‌ها و نجات‌بخش‌های معنوی امور ملائم با روح آدمیان هستند، به فضائل اخلاقی موسوم هستند و موجب سعادت ابدی و تقرب به حضرت حق سبحانه می‌شود. دانشی که از این امور پژوهش می‌کند، و راه پیشگیری از بیماری‌ها روح و روان و معالجت آنها و راه سلامت نفسانی و آراستگی به فضائل اخلاقی را نشان می‌دهد، دانش اخلاق یا علم طب روحانی است.